Ủy ban Điều tra Nga cuối tuần qua xác nhận Yevgeny Prigozhin, ông trùm công ty quân sự tư nhân Wagner, là một trong 10 nạn nhân thiệt mạng trong vụ rơi máy bay ở tỉnh Tver ngày 23/8. Danh sách hành khách chết trong chuyến bay còn có Dmitry Utkin, người đồng sáng lập Wagner và được cho là lãnh đạo tác chiến của tổ chức, với quyền lực chỉ sau ông trùm.
Biến cố khiến Wagner mất đi cả hai thủ lĩnh quan trọng nhất chỉ trong một ngày, một người tạo ra tiếng nói chính trị cho tổ chức và một người là bộ óc quân sự chủ chốt. Tổ chức quân sự tư nhân giàu sức ảnh hưởng, không chỉ tại Nga mà còn ở Trung Đông và châu Phi, có nguy cơ rơi vào cảnh "rắn mất đầu" nếu không tìm được người thay thế xứng tầm.
Giới quan sát những ngày qua đã đề cập đến bốn cái tên nhiều khả năng sẽ trỗi dậy trở thành thủ lĩnh mới của Wagner, dù khó cá nhân nào có nhiều ảnh hưởng chính trị lẫn tài lực như ông trùm Prigozhin.
Cựu thiếu tướng lục quân Agostinho Costa, phó chủ tịch Hiệp hội Quốc phòng châu Âu - Bồ Đào Nha, đánh giá cựu sĩ quan lính dù Nga Anton Yelizarov có thể sẽ nắm vai trò thủ lĩnh không chính danh của Wagner trong giai đoạn này.
Anton Yelizarov (thứ hai từ phải sang), chỉ huy mang mật danh Lotus của Wagner, đứng cạnh ông trùm Prigozhin trong một tang lễ ở Volgograd vào năm 2022. Ảnh: theins.ru
Yelizarov sinh năm 1981, tốt nghiệp Trường Quân sự Suvorov ở Ulyanovsk vào năm 1998 và Trường Chỉ huy cao cấp Lực lượng Đổ bộ Đường không (VDV) Ryazan ở Novorossiysk vào năm 2003. Ông Yelizarov từng phục vụ trong một số đơn vị lính dù, đặc nhiệm Nga và được triển khai làm nhiệm vụ tại khu vực Bắc Kavkaz. Ông xuất ngũ năm 2016 và gia nhập tập đoàn Wagner.
Anton Yelizarov sử dụng mật danh "Lotus" khi điện đàm với các đơn vị Wagner. Ông Prigozhin trong video công bố ngày 14/1 từng giới thiệu Yelizarov là một chỉ huy Wagner có nhiều kinh nghiệm chiến đấu, từng chỉ đạo chiến dịch tiến công thị trấn Soledar gần thành phố Bakhmut, tỉnh Donetsk.
"Trong khi ông Prigozhin mạnh về truyền thông, Lotus có tài chỉ huy quân sự, điều được thể hiện qua chiến dịch chiếm Soledar. Người này đang có nhiều lợi thế kế nhiệm Prigozhin", Agostinho Costa nhận định.
Giới quan sát đánh giá Yelizarov là thành viên thiện chiến và có nhiều kinh nghiệm với các "thị trường" của Wagner vì đã gắn bó hơn nửa thập kỷ với tổ chức. Nhiệm vụ đầu tiên của Yelizarov trong tổ chức Wagner là tại Syria vào năm 2017, sau đó ông chuyển đến Cộng hòa Trung Phi (CAP) làm chuyên viên huấn luyện quân sự. Một năm trước khi chiến sự Nga - Ukraine nổ ra, Yelizarov làm việc ở Libya với vai trò chỉ huy một đơn vị biệt kích.
Yelizarov từng gọi Wagner là "hội hiệp sĩ bàn tròn của Vua Arthur", trong đó Prigozhin dù giữ vai trò thủ lĩnh cao nhất, nhưng mọi quyết định của tổ chức đều phải có sự nhất trí của Hội đồng Chỉ huy. Ông nói cơ chế này nhằm đảm bảo Wagner không bị lũng đoạn hay mất đoàn kết, đồng thời duy trì lòng trung thành với tổ chức.
Chiến sự Ukraine trở thành bệ phóng cho danh tiếng cho Yelizarov trong hàng ngũ Wagner và các nhóm ủng hộ tổ chức quân sự tư nhân này. Chiến dịch tiến công Soledar, một trong những trận đánh khốc liệt nhất tại Ukraine đối với lực lượng Wagner, giúp Yelizarov giành được niềm tin của Prigozhin. Ông trùm và Yelizarov đã xuất hiện cùng nhau ở đám tang một chỉ huy Wagner, đứng cạnh thống đốc tỉnh Volgograd.
Dù vậy, Anton Yelizarov không phải là cái tên duy nhất trong Wagner được đánh giá có khả năng tiếp quản tập đoàn quân sự này.
Sau vụ nổi loạn cuối tháng 6 của Wagner, Tổng thống Nga Vladimir Putin tiết lộ ông từng đề cử "Sedoi", một chỉ huy cấp cao trong tập đoàn, làm lãnh đạo mới của tổ chức này. Ý tưởng được đưa ra trong cuộc gặp ngày 29/6 giữa ông chủ Điện Kremlin và 35 chỉ huy Wagner, trong đó có Prigozhin.
Hồ sơ lệnh trừng phạt của Liên minh châu Âu (EU) cho thấy "Sedoi" là mật danh của Andrei Troshev, một trong những chỉ huy quân sự cao nhất trong hàng ngũ Wagner. Các nguồn tin tại Nga lại cho biết ông sinh năm 1962, lớn lên ở Leningrad, nay là St. Petersburg, và học trường pháo binh cao cấp cũng tại thành phố này.
Andrei Troshev dự một bữa tiệc chiêu đãi tại Điện Kremlin hồi tháng 12/2016. Ảnh: Reuters
Troshev từng tham chiến tại Afghanistan, chỉ huy nhiều đơn vị pháo binh và hai lần nhận Huân chương Sao đỏ, danh hiệu cao quý dành cho quân nhân Liên Xô. Sau năm 1991, ông tiếp tục phục vụ trong quân đội và đóng ở khu vực Bắc Kavkaz, rồi được thuyên chuyển sang Bộ Nội vụ Nga và làm chỉ huy một đơn vị đặc nhiệm SOBR.
Truyền thông Nga, trong đó có tờ Fontanka ở St. Petersburg và trang tin Meduza, cho biết ông được thăng hàm đến cấp đại tá cảnh sát khi làm việc cho SOBR và về hưu vào năm 2014.
Hồ sơ lệnh trừng phạt của EU, Anh và Pháp không xác định thời điểm ông tham gia Wagner, song mô tả ông giữ vai trò tham mưu trưởng và là thành viên sáng lập tổ chức. Những tuyên bố trước đó của ông trùm Prigozhin và ghi chép về Dmitry Utkin cho thấy Wagner được thành lập vào năm 2014.
"Andrei Troshev có liên hệ trực tiếp với các chiến dịch quân sự của Wagner tại Syria, cụ thể là khu vực Deir al-Zor. Ông có đóng góp quan trọng đối với chiến dịch của Tổng thống Syria Basha al-Assad", EU cáo buộc.
Cựu đại tá cảnh sát Nga từng xuất hiện cùng Tổng thống Putin và Dmitry Utkin trong bức ảnh chụp năm 2016, được cho là bên lề sự kiện ghi công sau khi Nga hỗ trợ Syria giành lại thành cổ Palmyra từ phiến quân Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng. Truyền thông Nga cho biết Troshev khi đó được trao danh hiệu Anh hùng Liên bang Nga.
Trong cuộc phỏng vấn với Kommersant vào tháng 7, ông Putin gọi Troshev là "chỉ huy thực thụ suốt những năm qua" của Wagner, song không nói rõ chi tiết hoạt động của thành viên mang mật danh "Sedoi". Tổng thống Nga cho biết nhiều thành viên trong nhóm 35 chỉ huy Wagner tỏ ý đồng tình tiếp tục cống hiến cho đất nước dưới trướng Andrei Troshev, nhưng ông Prigozhin đã bác bỏ đề nghị này.
Denis Korotkov, nhà báo chuyên về Wagner của tờ Novaya Gazeta tại Nga, cho biết Troshev trên thực tế không được lòng nhiều thành viên tổ chức vì các bê bối đời tư. Tháng 6/2017, ông từng nhập viện ở St. Petersburg vì ngộ độc rượu. Khi nhân viên cứu hộ đến nhà hàng, họ phát hiện ông mang theo mình khoảng 5 triệu ruble và 5.000 USD tiền mặt, cùng một số bản đồ Syria và tài liệu danh sách vũ khí, theo Fontanka.
"Troshev có thể được chỉ định lãnh đạo làm bình phong. Lãnh đạo của tổ chức này cần là người có đủ năng lực chỉ huy mọi mặt, từ tài chính đến tổ chức và chính trị. Cấu trúc của Wagner rất khó được duy trì như trước", Korotkov bình luận.
Truyền thông phương Tây đánh giá ứng viên đủ khả năng bao quát mọi phương diện lãnh đạo cho Wagner nhiều khả năng là cá nhân bên ngoài Wagner.
Thành viên Wagner đặt hoa tưởng niệm trước ảnh Yevgeny Prigozhin và Dmitry Utkin bên ngoài văn phòng tại Novosibirsk, Nga, hôm 24/8. Ảnh: Reuters
Benoit Bringer, nhà báo điều tra người Pháp và là tác giả phim tài liệu Sự trỗi dậy của Wagner được công chiếu hồi tháng 4, nhận định thiếu tướng Andrey Averyanov, lãnh đạo bộ phận hoạt động ở nước ngoài của Tổng cục Tình báo Quốc phòng Nga (GRU), có thể là người như vậy.
Giới chức Anh từng cáo buộc GRU liên quan đến một số sự cố an ninh ở châu Âu, trong đó có nghi án ám sát bằng chất độc thần kinh ở Salisbury vào năm 2018 nhắm vào cựu điệp viên Nga Sergei Skripal đang tị nạn ở đây.
Alicia Kearns, thành viên Ủy ban Đối ngoại thuộc Hạ viện Anh, cũng đưa ra đánh giá tương tự về mối liên hệ giữa tướng Averyanov và tương lai của Wagner.
Tướng Averyanov đã có mặt tại hội nghị thượng đỉnh Nga - châu Phi vào tháng 7 ở St. Petersburg. Bà Kearns cho rằng GRU đang được sắp xếp tiếp quản các hoạt động của Wagner tại châu Phi, thay tập đoàn này bằng một công ty tư nhân chịu sự chi phối của GRU.
Tiến sĩ Samuel Ramani, chuyên gia về Nga cho Đại học Oxford và Viện Khoa học Hoàng gia Anh (RUSI), cho rằng Moskva cũng có thể cân nhắc bổ nhiệm cựu thứ trưởng quốc phòng Mikhail Mizintsev, người dẫn đầu chiến dịch bao vây thành phố Mariupol vào năm 2022, làm người đứng đầu mới của Wagner.
Wagner từng thông báo ông Mizintsev tham gia hỗ trợ tổ chức này vào tháng 4, không lâu sau khi Bộ Quốc phòng Nga cách chức ông và thay thế bằng cựu phó tư lệnh Vệ binh Quốc gia Alexei Kuzmenkov.
Emily Ferris, chuyên gia về Nga tại RUSI, cho rằng Moskva "có thể đã rút ra bài học rằng những người có cá tính mạnh như Prigozhin sẽ có tham vọng riêng và khó lường", do đó sẽ tìm cách tác động vào quá trình chọn lãnh đạo kế tiếp của tổ chức này.
Moskva dù vậy sẽ gặp thách thức không nhỏ khi phải tìm được người vừa đủ khả năng lãnh đạo, vừa có tiềm lực tài chính riêng như Prigozhin để duy trì hoạt động cho Wagner.
"Họ cần một mạnh thường quân mới. Prigozhin trong một thời gian dài chính là nguồn tiền cho tổ chức này. Wagner vẫn đang sở hữu nhiều chỉ huy giỏi, nhưng tiền mới là vấn đề nan giải", Ruslan Trad, chuyên viên phân tích an ninh cho tổ chức tư vấn chính sách Hội đồng Đại Tây Dương, nhận định.
Thanh Danh