Động Hoàng Xá thuộc địa phận thị trấn huyện Quốc Oai, nằm trong hệ thống danh xưng (16 quả núi lớn nổi tiếng) của phủ Quốc Oai xưa. Đây là một quần thể của nhiều di tích lịch sử, văn hóa có giá trị đặc biệt cần phải được bảo tồn.
Đây là khu di tích mang nhiều ý nghĩa lịch sử, theo sử sách còn ghi Cao Bá Quát (1809 – 1855), tên tự Chu Thần, hiệu là Cúc Đường, biệt hiệu là Mẫn Hiên lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Mỹ Lương tháng 12 năm 1854. Dưới chân núi Hoàng Xá, ông chỉ huy nghĩa quân chiến đấu với quân nhà Nguyễn do Lê Thuận lãnh binh Sơn Tây cầm đầu. Cao Bá Quát bị tử thương tại trận.
Ngoài ra, Động Hoàng Xá cũng là nơi trong các cuộc kháng chiến Chính phủ chọn làm nơi cất giữ ngân khố và đặt Đài phát thanh phụ khi đài chính bị địch dội bom.
Về di sản văn hóa, Động Hoàng Xá còn giữ lại được những nét hoang sơ từ hàng ngàn đời do thiên nhiên ban tặng. Nơi đây cũng là nơi có nhiều cảnh đẹp cổ kính được các đạo diễn lựa chọn dùng làm cảnh quay trong các bộ phim nhằm quảng bá những hình ảnh thiên nhiên vốn có của nó.
Ngày nay trong quần thể di tích vẫn giữ được một số hạng mục công trình kiến trúc vô giá do bàn tay, khối óc tài hoa của người nghệ nhân dân gian vùng “đất trăm nghề” Hà Tây cũ tạo dựng qua nhiều thế hệ như nhà thủy đình 8 mái giữa một vùng trời non nước biếc xanh thơ mộng.
Thủy đình vốn là nhà biểu diễn múa rối nước, gọi theo dân gian là buồng trò là một trong 4 yếu tố quan trọng làm nên nghệ thuật múa rối nước gồm quân rối, người điều khiển con rối, dàn nhạc và thủy đình. Mái lợp ngói mũi hài cong mềm mại như cánh hoa, nhìn tổng thể như một bông hoa hài hòa với thiên nhiên.
Không gian bên trong thủy đình. Thời gian đã khiến hệ thống cột gỗ, mái đình bị mối mọt và bắt đầu xuống cấp. Thủy Đình (Nhà Tám Mái) phần mái ngói phía trên bên ngoài hiện rất nhiều cây mọc xâm lấn tạo cảnh hoang dại, lớp ngói xô vỡ rất nhiều. Bờ nóc bờ chảy sứt vỡ, rễ cây len mọc vào kết cấu gạch vữa. Hệ thống hoành được thay thế bằng gỗ tạp, kích thước và quy cách không đồng nhất. Hệ thống rui mái chắp vá gỗ tạp, mục gãy lộn xộn hiện rõ lớp ngói xô vỡ vụn phía trên… nếu không được tu bổ kịp thời có thể sụp đổ bất kỳ lúc nào.
Ngoài ra các hạng mục hiện có của di tích không đáp ứng được nhu cầu sử dụng của nhân dân địa phương. Mặt khác, một số hạng mục đã bị xuống cấp, hư hại nghiêm trọng, không còn khả năng sử dụng và ảnh hưởng xấu đến cảnh quan chung của quần thể Di tích Quốc Gia đặc biệt chùa Thầy, ảnh hưởng đến vệ sinh môi trường trong di tích như: Thủy Đình (Nhà Tám Mái), cổng, nhà khách, hệ thống sân vườn.
Nơi đây còn trở thành điểm vui chơi của các cháu nhỏ quanh vùng, nơi người dân địa phương nghỉ chân hóng mát. Động Hoàng Xá còn là nơi gắn bó lưu giữ những kỉ niệm của biết bao những thế hệ đi trước.
Động Hoàng Xá nằm trong quần thể di tích Quốc gia đặc biệt chùa Thầy đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận tại Quyết định số 2408/QĐ-TTg ngày 31/12/2014 đã xếp hạng kiến trúc chùa Thầy và khu vực núi đá Sài Sơn, Hoàng Xá, Phượng Cách (huyện Quốc Oai, TP Hà Nội) là một quần thể di tích quốc gia đặc biệt.
Mặc dù nằm trong quần thể di tích quốc gia đặc biệt cần được bảo vệ tuy nhiên nhiều hạng mục tại đây đang xuống cấp nghiêm trọng. Vậy nên cần sự tham gia của các cơ quan có chức năng vào cuộc để di tích quốc gia đặc biệt được sửa chữa sao cho phù hợp với một quần thể di tích quốc gia đặc biệt.
Doãn Nam